فرش دستبافت ایران، کالایی کیفی و کاربردی با سهم اشتغال هشت میلیون نفر، جنبه های گوناگون هنری، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را شامل می شود که از گذشته های دور با فرهنگ مردم کشور درآمیخته و در طول تاریخ به تکامل رسیده است.
هرچند این پیشینه قوی در طول قرن های متمادی مایه اعتبار و شهرت فرش دستبافت ایران به ویژه در تبریز به عنوان پایتخت قالی ایران شده است، ولی به نظر می رسد عده ای سودجو خواسته یا ناخواسته بدون در نظر گرفتن این مولفه ها گام های نامیمونی در جهت خدشه دار شدن این اعتبار و شهرت جهانی برداشته اند.
آنچه در سال های اخیر به عنوان تولید فرش های گازوییلی بدون هیاهو و جنجال در لایه های زیرین و به نظر کم اهمیت تولید فرش دستبافت آذربایجان شرقی در حال جریان است، همچون چکیدن قطرات آب بر روی سنگی عظیم است که هرچند به آرامی صورت می گیرد ولی به مرور زمان می تواند اثرات مخربی در سنگ ایجاد کند.
حرکتی که در صورت ادامه می توان آن را آغازی برای پایان قصه پرشکوه فرش دستبافت ایران دانست و می توان نمونه های آن را در دیگر هنر - صنعت های کشور مشاهده کرد.
در این زمینه نایب رییس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تبریز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: شهرت نامیمون فرش های گازوییلی نتیجه استفاده از مواد نامرغوبی است که از خود بویی نزدیک به بوی گازوییل تولید می کند.
ایوب بشیری با بیان اینکه این بو نتیجه استفاده از مواد روغنی و روان کننده هایی است که در تولید ریس این فرش ها به کار رفته است، افزود: این روان کننده های روغنی به دلیل استفاده از ضایعات موادی همچون گونی، فرش ماشینی، ضایعات نخ و کم کیفیت ترین پشم ها بدست می آید و از ان ریس تولید می شود.
وی اظهارکرد: تحقیقات در این زمینه نشان داده که این ریس ها در برخی کارگاه های خصوصی کوچک خانگی و برخی کارخانه های بزرگ اطراف اصفهان و خمینی شهر تولید می شود.
بشیری با بیان اینکه به نظر می رسد این مواد با اهداف خاصی تولید و اغلب روانه مناطق روستایی آذربایجان شرقی می شود، گفت: با توجه به اینکه این مواد یک دوم تا یک سوم ریس های معمولی قیمت دارد و زمان تصفیه ریالی آن طولانی است، برخی بافندگان فرش دستبافت روستایی در دام استفاده از این مواد گرفتار می شوند.
وی با اشاره به اینکه قیمت فرش های تولید شده با این مواد نیز یک سوم فرش های مشابه است، ادامه داد: بستر مسموم ایجاد شده برای بافندگان فرش دستبافت روستایی، به منزله چراغ سبز در باغ بهشتی است که می توان با هزینه کم مواد مورد نیاز را تامین و پس از بافت فرش، هزینه مواد اولیه را پرداخت کرد.
بشیری افزود: متاسفانه بافت اینگونه فرش ها در برخی از مناطق روستایی شهرستان هایی همچون هریس، سراب، بستان آباد، اهر و به تبع آن در ورزقان شایع شده است.
نایب رییس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تبریز اظهار کرد: در بررسی های انجام شده از دیگر استان های کشور، گزارشاتی حاکی از تولید اینگونه فرش ها در منطقه خراسان نیز دریافت می شود.
بشیری اضافه کرد: با توجه به اینکه حجم تولید فرش دستبافت در تبریز و آذربایجان شرقی به ویژه در بخش روستایی بیش از دیگر مناطق کشور است، گزارشات دریافتی از این استان بیشتر از دیگر مناطق می باشد.
وی با بیان اینکه تبریز و آذربایجان شرقی به دلیل تولید باکیفیت فرش در جهان شهرت یافته است، تاکید کرد: نباید با سهل انگاری در این زمینه موجب خدشه دار شدن شهرت و اعتبار فرش دستبافت استان و به طبع آن کشور شد.
بشیری با اشاره به اینکه روستاها از شاخص های مهم فرش آذربایجان به شمار می روند، ادامه داد: به نظر می رسد این روند هدفدار است تا در مرحله نخست کیفیت فرش آذربایجان در بخش روستایی کاهش یافته و در مرحله های بعدی این روند به دیگر بخش های تولید شاخص ترین محصول استان تسری یابد.
وی با بیان اینکه متاسفانه برخی تولید کنندگان، بافندگان و به تبع آن فروشندگان نا آگاه مبادرت به تولید و فروش این فرش ها می کنند، گفت: در برخی موارد نیز ممکن است عده ای به صورت عمد و با هدف تامین منافع خود اقدام به فعالیت در این عرصه مسموم کنند.
بشیری اظهار کرد: ادامه این روند علاوه بر لطمه زدن به شهرت و اعتبار فرش دستبافت روستایی، موجب ضایع شدن حقوق مصرف کنندگان می شود.
نایب رییس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تبریز گفت: با توجه به اینکه در تولید ریس این فرش ها از ضایعات و روان کننده هایی با بوی نامطبوع استفاده می شود ممکن است استفاده از این فرش ها منجر به بروز آسیب های جسمی و روحی شود که در این زمینه باید تحقیقات گسترده ای صورت گیرد.
بشیری افزود: در این چارچوب با حمایت سازمان صنعت، معدن و تجارت، همکاری سازمان نظارت و بازرسی و دعوت از اتحادیه ریس فروشان، جلسه ای برگزار و کمیته ای برای مبارزه با پدیده شوم تولید فرش های گازوییلی تشکیل شد.
وی با بیان اینکه اقدامات در این زمینه پیش از شروع سال جدید آغاز شده است، افزود: در سالجاری بازرسی های سرزده توسط نمایندگان سازمان نظارت و بازرسی، تعزیرات حکومتی و همراهی نماینده و مسوول کمیسیون نظارت و بازرسی اتحادیه در شهرستان ها صورت می گیرد.
بشیری ادامه داد: اتحادیه فرش فروشان نیز در چارچوب حمایت از منافع مصرف کنندگان بخشنامه ای مبنی بر ممنوعیت خرید و فروش فرش های گازوییلی به اعضای زیرمجموعه خود ابلاغ و با متخلفان در این زمینه به شدت برخورد می کند.
وی گفت: در هفته های اخیر نیز نامه ای رسمی به سازمان تعزیرات و نظارت و بازرسی برای در اختیار قرار دادن بازرس ویژه به همین منظور ارسال شده تا عرضه و فروش اینگونه فرش های نامرغوب به حداقل ممکن در حوزه استان به ویژه تبریز کاهش یابد.
بشیری با اشاره به برگزاری جلساتی به همین منظور با نمایندگان و مسوولان مرکز ملی فرش ایران در تبریز، گفت: در این جلسات مسوولان این مرکز را مجاب کردیم با همکاری مسوولان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان مانع از فعالیت مراکز تهیه و تولید مواد نامرغوب و به اصطلاح گازوییلی در اصفهان و خمینی شهر شوند.
وی با بیان اینکه بر اساس شواهد، تولید فرش های گازوییلی از حدود شش سال قبل در آذربایجان شرقی آغاز شده و این اتحادیه گزارشی در این خصوص تا سال 91 دریافت نکرده بود، گفت: متاسفانه به دلیل نبود اطلاعات در این خصوص و بی توجهی به این حوزه، روند تولید فرش های گازوییلی تاکنون ادامه یافته است.
بشیری اظهار کرد: با توجه به پراکندگی جغرافیایی نمی توان متراژ دقیقی از میزان فرش بافته شده با این مواد تهیه کرد.
نماینده اتحادیه فروشندگان فرش در کمیته فرش آذربایجان شرقی توقف کامل این پروسه را وظیفه ذاتی اتحادیه تولید کنندگان و تعاونی های فرش روستایی عنوان و اضافه کرد: بی تفاوتی و بی انگیزگی اتحادیه ریس فروشان در مواجه با این مشکل از دیگر عوامل ادامه این روند است.
بشیری با نقل قول این جمله فروشندگان فرش های گازوییلی که اعلام می کنند ˈ باید جلوی تولید این فرش ها گرفته شود تا عرضه آن در بازار قطع شودˈ، گفت: زمانی که حجم انبوهی از این فرش ها وارد بازار فروش می شود به طور قطع نمی توان آنگونه که شایسته است مانع از ادامه این روند شد.
وی با بیان اینکه اتحادیه فرش فروشان اقداماتی خوبی برای مقابله با این روند آغاز کرده است، افزود: در مرحله نخست وضع جرایم برای فروشندگان و ارایه کنندگان فرش های گازوییلی و در مرحله بعد همکاری با مرکز ملی فرش برای توقف کامل پروسه تولید مصالح و ریس های نامرغوب در کشور هدف گذاری و اجرا می شود.
نایب رییس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تبریز اظهار امیدواری کرد: با ادامه برنامه های تدوین شده برای مقابله با تولید و عرضه فرش های گازوییلی، از اواسط سالجاری شاهد قطع کامل این روند باشیم.
بشیری با بیان اینکه در زمان حاضر فرش های گازوییلی در رده فرش های 25 و پایین تر از 25 رج بافته می شود، تاکید کرد: اگر مانع از ادامه این روند نشویم به زودی این فرش ها در رج های بالاتری همچون 40 و 50 نیز بافته خواهد شد که فاجعه ای برای اعتبار و شهرت جهانی فرش آذربایجان است.
وی اضافه کرد: در این زمینه نباید اجازه داد ورود مصالح نامرغوب بلایی را بر سر فرش دستبافت آذربایجان آورد که پیش از این کفش های نامرغوب چینی بر سر کفش چرم تبریز آورده است.
بشیری با بیان اینکه فرش آمیخته ای از هنر است، افزود: فرش بافی در آذربایجان شرقی ریشه تاریخی دارد و اگر حمایت درستی از آن شود می تواند در زمینه های مختلفی همچون اشتغالزایی، ایجاد ارزش افزوده بالا و ارز آوری نقش مهمی ایفا کند.
وی با بیان اینکه در شش سال اخیر بعضی تهدیدها و خصومت های شخصی منجر به تعطیل شدن کارخانه ها و کارگاه های بسیار بزرگ فرش دستبافت در استان و تبریز شده است، گفت: این موضوع بزرگترین لطمه را به فرش دستبافت زد چرا که در بافت خانگی نظارتی کاملی بر نحوه بافت، استفاده از مصالح و نقشه های روز وجود ندارد و نمی توان برای آینده فرش و تامین نیاز روز مشتریان جهانی برنامه ریزی مدونی کرد.
بشیری با بیان اینکه تولید این فرش ها به منزله همه گیر شدن این روند در تمام روستاها نیست، تاکید کرد: این پدیده شوم فقط در بخشی از تولیدات مشاهده می شود که به راحتی قابل شناسایی است و باید جلوی آن با عزم ملی و استانی گرفته شود.
رییس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستبافت تبریز نیز در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: تولید فرش های گازوییلی فقط در رج های پایین صورت می گیرد، ولی باید در این سطح نیز تولید این فرش ها متوقف شود.
اسماعیل چمنی با اشاره به اینکه این فرش ها به صورت محدود در برخی روستاهای آذربایجان شرقی بافته می شود، تاکید کرد: به دلیل اعتبار جهانی فرش دستبافت ایران به ویژه منطقه آذربایجان، باید در همین مرحله نیز مانع از ادامه این روند و بافت فرش های گازوییلی شد.
وی با بیان اینکه کسانی که مهارت کافی در بافت فرش داشته باشند به تولید این فرش ها اقدام نمی کنند، افزود: به طور قطع نمی توان ادعا کرد که تمام فرش های روستایی آذربایجان شرقی در رده فرش های گازوییلی طبقه بندی می شود و بیان این سخن می تواند به اعتبار فرش استان لطمات جبران ناپذیری بزند.
چمنی اظهار کرد: بر اساس آمارها کمتر از 10 درصد فرش های روستایی استان با مواد نامرغوب بافته می شود و دیگر تولیدات فرش روستایی با موادی مرغوب، رنگ های گیاهی و مشخصاتی منحصر به فرد تولید می شود.
وی با بیان اینکه برای جلوگیری از ادامه این روند تشکیلات اتحادیه تولید کنندگان فرش دستبافت با تمام توان آماده همکاری با دیگر نهادهای مرتبط است، گفت: مقابله با ورود و استفاده از مواد نامرغوب نخستین گام برای جلوگیری از بافت اینگونه فرش هاست.
چمنی اضافه کرد: برخورد قانونی با فروشندگان مواد نامرغوب و به اصطلاح گازوییلی نیز باید هم راستا با گام نخست آغاز و تا جمع آوری کامل این مواد ادامه یابد.
وی ادامه داد: متاسفانه در این زمینه خریداران این مواد نیز مقصر هستند چرا که در مرحله نخست اجباری برای استفاده از این مواد نامرغوب وجود ندارد و با عملکرد خود به فرش دستبافت با قدمت، اعتبار و شهرت جهانی لطمه می زنند.
رییس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستبافت تبریز تاکید کرد: با توجه به اینکه ساز و کارهای قانونی این اتحادیه برای مقابله با این پدیده محدود است، ورود سازمان صنعت، معدن و تجارت و همکاری و تعامل کامل اتحادیه ریس فروشان برای تحقق اهداف تعریف شده ضروری است.
وی با اشاره به اهمیت آموزش و اطلاع رسانی آثار منفی تولید فرش دستبافت گفت: با توجه به اینکه در روستاها امکاناتی همچون روزنامه و اخبار خبرگزاری ها به سهولت در دسترس روستاییان قرار نمی گیرد، باید صدا و سیما نقش پر رنگ تری برای اطلاع رسانی و شفاف سازی در این زمینه ایفا کند.
چمنی اظهار کرد: اگر به بافندگان اطلاع رسانی شود که در صورت استفاده از مواد گازوییلی، محصول نهایی و فرش آنها به قیمت نازلی به فروش می رسد از مواد با کیفیت استفاده می کنند.
وی با بیان اینکه مرغوبترین فرش های جهان در ایران و به ویژه در آذربایجان شرقی تولید می شود، افزود: تبریز به عنوان پایتخت فرش شناخته می شود و نباید اجازه داد تولید این فرش ها به اعتبار و شهرت آن لطمه بزند.
به عقیده وی هرچند بافت فرش های گازوییلی با رج 40 و بیش از آن قابل تصور نیست، ولی باید با اطلاع رسانی کامل مانع از ادامه تولید این فرش ها حتی در رج های پایین شد.
چمنی تاکید کرد: همانگونه که اگر در مکانی مواد غذایی فاسد کشف شود، مسوولان مربوطه اقدام به از بین بردن آن می کنند، در این عرصه نیز باید متولیان امر مواد نامرغوب را شناسایی و جمع آوری کنند.
وی ادامه داد: در این زمینه باید با کسانی که مواد اولیه نامرغوب و به اصطلاح گازوییلی را تولید یا وارد بازار می کنند، برخورد کرد.
چمنی اضافه کرد: با توجه به اهمیت فرش دستبافت در اشتغالزایی، ارزآوری و ارزش افزوده بالا باید عزم ملی برای مقابله با این روند ایجاد شود.
وی یکی از دلایل اصلی استفاده از مواد اولیه نامرغوب در بافت فرش ها را نبود نقدینگی برای تامین مواد مرغوب دانست که در صورت اعطای وام بلند مدت به قالیبافان دیگر شاهد این روند نخواهیم بود.
چمنی با بیان اینکه نزدیک به 500 هزار نفر از محل تولید فرش دستیافت استان ارتزاق می کنند، افزود: به دلیل اهمیت موضوع فرش در اقتصاد استان و کشور، باید هفته یا روزی به عنوان فرش دستبافت در کشور در نظر گرفته شود.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه فرش های به اصطلاح گازوییلی به صورت محدود و اغلب در روستاهای شهرستان هریس تولید شده است، گفت: در این زمینه مسوولان و ناظران این سازمان با تمام توان وارد عرصه شده اند و کنترل و نظارت بر کیفیت مواد اولیه صنعت فرش دستبافت افزایش یافته و با متخلفان این حوزه برخورد قانونی می شود.
محمدجعفر عظمایی با بیان اینکه متاسفانه برخی افراد سودجو با فروش مواد اولیه بی کیفیت زمینه تخریب اصالت قالی را فراهم می کنند، اظهار کرد: برای جلوگیری از این امر در ماه های گذشته اطلاع رسانی از طریق تذکر و ارشاد به فروشندگان توسط سازمان و تشکل های قالی استان انجام شده است.
وی ادامه داد: این موضوع به تمام ادارات و فعالان مرتبط با این هنر - صنعت در شهرستان های آذربایجان شرقی نیز ابلاغ شده است و با متخلفان برخورد قانونی می شود.
عظمایی با بیان اینکه در سال جدید اقدامات نظارتی مشترک با همکاری تشکل های فرش جهت ممانعت از فروش مواد اولیه تقلبی قالی انجام می شود، یادآوری کرد: متخلفان برابر قوانین صنفی و تعزیراتی به مراجع ذیصلاح معرفی خواهند شد.
وی از همکاری موثر تشکل های فرش در این زمینه خبر داد و گفت: اتحادیه فرش فروشان نیز در همین چارچوب و جهت جلوگیری از فروش قالی های نامرغوب و مواد اولیه بی کیفیت مراتب را به فروشندگان قالی اعلام کرده اند.
عظمایی شهرت قالی ایران به ویژه آذربایجان شرقی را حاصل مولفه هایی همچون مواد مرغوب به کار رفته در بافت قالی، رنگرزی مناسب، اصالت بافت، مهارت سنتی و ذاتی بافندگان و تنوع طراحی دانست و تاکید کرد: به همین دلیل حفظ اصالت، هویت فرهنگی، تاریخی و هنری آن مسوولیتی سنگین برای دستگاه های متولی و تشکل های قالی و جامعه فرش به شمار می رود.
با توجه به اینکه دو نشان جغرافیایی قالی های دستبافت آذربایجان شرقی شامل تبریز و هریس در سازمان وایپو (wipo) ثبت جهانی شده است و هر روز شاهد ارتقاء جایگاه فرش دستبافت ایران در بازارهای جهانی هستیم، باید همت کرد که این پیشینه قوی که با تلاش قالیبافان در طی قرن های متمادی حاصل شده و امروز مایه اعتبار و شهرت فرش دستیافت ایران به شمار می رود با برخی ندانم کاری ها در جهت تامین منافع شخصی خدشه دار نشود.
جلوگیری از تولید مواد نامرغوب و حمایت از تولید و تامین مواد اولیه مرغوب در کشور، آسان سازی روند دسترسی به مواد مرغوب و ارتقاء توان مالی فعالان این عرصه برای استفاده هرچه بیشتر از مواد با کیفیت تر از جمله نکات ضروری برای ریشه کنی تولید فرش های گازوییلی در کشور است.
شاید امروز تولید اینگونه فرش ها دغدغه ای روستای، شهری یا استانی تصور شود، ولی ریشه های این نهال شوم می تواند به سرعت قوی تر و گسترده تر شده و تمام کشور را دربر گیرد.
به همین دلیل و شاید هزاران دلیل دیگر باید امروز علاوه بر عزم استانی برای توقف تولید اینگونه فرش ها، برنامه ریزی منسجمی برای مقابله با این روند در سطح کشور و در نهایت ارتقاء شاخص های کیفی فرش دستبافت ایران صورت گیرد.
